Palm- en passiezondag, 5e zondag veertigdagentijd

ds. Jantine Heuvelink

Lezingen: Marcus 11:1-11 en Marcus 14:1-15:47 ‘Erbij blijven’

 
Inleiding op Palm- en Passiezondag
Deze zondag heeft twee namen, Palmzondag en Passiezondag, en ook twee sferen: opgetogen en ingetogen. De feestelijkheid van Palmzondag hebben we al ervaren met de intocht van de kinderen. Dat is de opmaat van de Stille Week, deze week van Pasen.
 
De naam Passiezondag verwijst naar wat er in de rest van deze week zal komen. Op Witte Donderdag en Goede Vrijdag lezen we het hele lijdensverhaal uit Marcus. Op Witte Donderdag horen we over het laatste Avondmaal van Jezus met zijn leerlingen en over het verraad van één van hen.
Op Goede Vrijdag horen we hoe Jezus gevangen wordt genomen en alle leerlingen hem afvallen, en over Jezus’ vernedering, zijn kruisiging, dood en graflegging. In de Paasnacht horen we tot slot over het graf dat niet gesloten blijft.
 
Op deze Passiezondag staat in het tweede deel van de dienst het gehele passieverhaal centraal. Vroeger en nog wel in sommige kerken wordt het hele lijdensevangelie in deze dienst gelezen. Zo is ook de Mattheuspassion voor deze dag gecomponeerd.
 
Hier doen we het zo: we horen als Schriftlezing het verhaal van de intocht van Jezus in Jeruzalem.
In plaats van het lezen van het hele lijdensevangelie zingen we een lied van Sytze de Vries, dat geschreven is bij deze Stille Week en dat ingaat op de betekenis van alle momenten in deze week.
 
Overweging

1. Gemeente van Jezus Christus,
 
‘Blijf erbij’. Deze tekst zag ik afgelopen week staan op een bordje ‘wat te doen in geval van een calamiteit’. ‘Blijf erbij, laat het slachtoffer niet alleen’, stond er.
En ik bleef ernaar kijken. Want ik dacht: dat gaat over lijden en heeft te maken met deze lijdensweek.
Het ergste wat je kan gebeuren als slachtoffer is dat mensen wegkijken of voorbij gaan als je wat overkomt. Niet gezien worden in je kwetsbaarheid en nood, dat is verschrikkelijk.
Dus is het eerste gebod in geval van nood: blijf erbij.
 
De mensen in Jeruzalem zijn opgetogen als Jezus de stad binnenrijdt op een ezel. Ze herkennen in Hem de koning die de profeet Zacharia heeft voorspeld en ze begroeten Jezus met de woorden uit Psalm 118 ‘Gezegend Hij die komt in de naam van de Heer’. Hosanna, roepen ze, redt ons. Want die verwachting hebben ze van Jezus, als iemand hen redden kan, dan is Hij het. Zij gaan helemaal voor Jezus.
 
Maar blijven ze daar ook bij? Blijven ze bij hem?
 
Nee.
Niemand blijft erbij. Dat is het kenmerk van alle omstanders in het lijdensevangelie.
 
De leerlingen van Jezus, die hem al jaren volgen, laten hem op het laatst in de steek.
Petrus, Jakobus en Johannes vallen in slaap als Jezus hen vraagt met hem te waken in de Hof van Getsemane, Judas verraadt Jezus met een kus, alle leerlingen vluchten weg als soldaten Jezus gevangennemen, Petrus ontkent dat hij Jezus kent.
En het volk dat eerst nog palm zwaaiend langs de weg stond, schreeuwt niet meer ‘Hosanna’, maar ‘kruisigt hem’.
 
2.
‘Heden hosanna, morgen kruisigt hem’, dat zingen wij ook vandaag aan het einde van de dienst en daarmee gaan we de Stille Week in. Let u ook goed op de toon die de organist bij deze woorden aan zal slaan.
Een wrange toon.
Ik vind het confronterend altijd weer om te weten dat de rol van die omstanders ook onze rol zal zijn.
Blijven wij erbij? Kunnen wij het aanzien, dat een onschuldig mens lijdt? Willen wij het weten dat elke dag opnieuw mensen verraden worden omwille van de macht? Dat mensen in de steek gelaten worden omdat anderen, wij, wegkijken?
 
Jezus moest lijden voor ons – zo klinkt het rond Pasen.
Het zijn woorden die gemakkelijk misverstanden oproepen.
Want, dat moeten lijden van Jezus, dat is geen heilig moeten, het is een logisch gevolg moeten. Een ‘zo moet het wel aflopen’. Want Jezus blijft trouw aan zijn roeping. Menselijke macht, daar is Jezus niet van onder de indruk. Jezus zoekt het lijden niet op, wel kiest hij ervoor niet te wijken voor wie denken dat zij het voor het zeggen hebben. Dat moest wel misgaan…
 
Jezus bleef erbij, trouw aan God. Hij deed geen water bij de wijn die staat voor het goede leven.
En dus horen we een verhaal van deze mens naar Gods hart, die lijdt aan mensen.
 
Het verhaal van Jezus is het verhaal van elke dag, het verhaal van mensen die bedrogen worden, monddood gemaakt, weggezet. Maar het verhaal is ook groter dan dat.
In het verhaal van het lijden en sterven van Jezus komt niet alleen de wereld mee, maar ook God. ‘Dit is waarlijk de Zoon van God’, zegt de soldaat die aan de voet van het kruis staat en ziet hoe Jezus sterft. (Mk 15:39)
Het hele evangelie gaat over deze mens Jezus, die zichtbaar maakt wie God is, die sprekend zijn Vader is.
 
Een groot deel van het evangelie, bij Marcus drie van de zestien hoofdstukken, gaat over de drie laatste dagen van het leven van Jezus. Ze zijn het dieptepunt en het hoogtepunt van het evangelie.
Dat het zo afloopt met de Zoon van God, dat Hij zo mishandeld en gedood wordt, dat zou je willen keren als lezer. Tegelijkertijd zijn het de woorden en daden van Jezus in het verhaal die juist óns willen keren, naar Jezus toe. Wat Jezus in het evangelie heeft gezegd en gedaan, daarvan getuigt Hij ook nu: geloof niet in de macht van machthebbers, in regels zijn regels, in het recht van de sterkste, maar heb alleen ontzag voor God, voor wat het leven leefbaar maakt.
Jezus blijft erbij, bij wat hij verkondigd heeft over God.
 
3.
Het verhaal van Jezus is niet alleen groter dan wat mensen lijden in deze wereld, het gaat ook verder: het gaat om lijden, dood én opstanding.
 
En dat laatste is dan wél een heilig moeten.
Opstaan, dat is wat Jezus telkens verkondigt. Dat is wat Jezus mensen laat doen als hij hen geneest. Wat mij betreft ligt het hoogtepunt van het evangelie niet in het lijden, maar in het opstaan.
Dat krijgen de leerlingen ook als opdracht mee, als ze bij het lege graf staan: sta op en ga op weg, naar Galilea, daar zullen jullie Hem zien.
 
4.
Erbij blijven, in de betekenis van een ander niet verlaten en blijven bij waar je voor staat, dat is waarin de omstanders beproefd worden in het lijdensevangelie.
 
Dat is ook de vraag aan ons deze Stille week: blijf erbij!
Zie het lijden van mensen en erken hoezeer ook wij een aandeel daarin hebben.
Zie hoe Jezus koste wat kost blijft getuigen van God als enige macht.
En verraadt hem niet, kijk niet weg bij het lijden van deze Mens, die we vandaag zo vol lof binnenhalen.
Blijf erbij.
 
Amen

Derde zondag van de Veertigdagentijd

Lezingen: Exodus 20:1-17 (de Tien Woorden) en Johannes 2:13-22 (de Tempelreiniging)

Ds. Henk Meulink

Geliefde mensen van God, gemeente van Jezus Christus,

In de kerkelijke traditie is de veertigdagentijd bij uitstek de tijd van catechese, geloofsonderricht geweest en vaak nog wel. Die werd vroeger dan afgesloten met de dienst in de Paasnacht. Na het belijden van hun geloof werden geloofsleerlingen gedoopt en traden zij toe tot de kerk. Iets van deze traditie wordt in onze gemeente voortgezet in de doopgedachtenis in de viering op Stille Zaterdag en dit jaar met de doop van een aantal kinderen op Paasmorgen.

Velen van ons hebben ooit geloofsbelijdenis gedaan, bij anderen is het er om uiteenlopende redenen nooit van gekomen. Dat maakt in zoverre geen verschil, omdat ook wie ooit geloofsbelijdenis hebben gedaan zullen herkennen dat je daarmee niet voor eens en altijd zeker weet wat je gelooft. Nee,  geloven blijft een zoektocht en dat moet het ook blijven. Het is goed te blijven doordenken wat je gelooft, je geloof te blijven ontwikkelen en vooral ook je vragen en twijfels ruimte te geven. Die kunnen onder andere opkomen onder invloed van ontwikkelingen in je persoonlijk leven, in de maatschappij, ook in kerk en theologie.

In de lijn van de traditie van de veertigdagentijd als periode van catechese, past het dat we deze tijd in het bijzonder gebruiken om ons te bezinnen op ons geloof. De lezingen in deze weken nodigen ons daartoe nadrukkelijk uit. Want ik weet niet hoe het u vergaan is bij het horen van het verhaal over de tempelreiniging, ik ervaar het zo dat dit verhaal ons vraagt opnieuw na te denken over het beeld dat wij van Jezus hebben. Ik zou het liefst nu u willen uitnodigen iets te zeggen over het beeld dat u van Jezus hebt en meer nog wat Hij voor u betekent. Maar dat past niet zo goed in de wijze waarop wij onze diensten vormgeven. Ik nodig u wel uit straks bij de koffie daar iets met elkaar over te delen, al besef ik dat geloven ook iets intiems heeft.

Ik vermoed dat als wij ons beeld van Jezus en zijn betekenis voor ons onder woorden brengen, er een veelheid van beelden naar voren komt. Ik denk aan: Voor onze zonden gestorven, Zoon van God, Zoon van Maria en Jozef, een joodse man, Redder, Verlosser, Heiland, een rabbi, leermeester, een wonderdoener, profeet, Zoon van David, Lam Gods, of u citeert Hem zelf: licht van de wereld, de weg, de waarheid en het leven, de wijnstok, het levenswater, brood, herder.  Dat zijn allemaal uitdrukkingen die in de evangelieen te vinden zijn en dan ben ik lang niet volledig. Ik kan er nog aan toevoegen beelden die bijvoorbeeld in onze liederen voorkomen: vriend, bondgenoot, liefde.

Maar als ik al deze beelden noem, voel ik me ook op mijn vingers getikt door wat we vanmorgen opnieuw hoorden: je mag je geen beeld van God maken – en ik versta dat ook als geen beeld van Jezus -. Daar mag en wil ik en mogen wij niet aan voorbijgaan. Maar dat tweede van de Tien Woorden of Geboden versta ik zo, dat wij nooit moeten denken en uitspreken, dat wij precies weten weten wie God is, wie Jezus is. Want dan neem je God/Jezus  in je macht, dan span je Hem voor je karretje. En dat is veel te vaak gedaan. Wie God is, wie Jezus is, is in laatste zin een geheimenis, meer en anders dan wij kunnen bevatten.

Al onze beelden laten wel een aspect zien. En als we met elkaar in gesprek gaan over ons geloof, moet dat ook niet een gesprek worden over wie het bij het juiste eind heeft, maar dan moeten we weg van de dialoog gaan, dan moeten we open staan voor het beeld dat de ander heeft van God, van Jezus, dan moeten we dat doordenken, ons daar door laten gezeggen en verrijken.  Laten we maar eerlijk zijn: dat vinden we niet gemakkelijk, maar het is wel de weg die het “beeldenverbod” ons wijst.

Wat ik tot nu toe heb gezegd, wordt bij mij opgeroepen door het verhaal over de tempelreiniging uit het evangelie naar Johannes. Ik hoor dit verhaal zo dat het ons uitnodigt en maant opnieuw na te denken over Jezus, welk beeld we van Hem hebben, wat Hij voor ons betekent en welke weg Hij ons wijst. Want het is anders dan de Jezus waar we zo vaak over horen, zingen en spreken. Vandaag horen we van een Jezus die verontwaardigd is, ja kwaad, die optreedt, die stampij maakt, een zweep hanteert, die mensen niet liefdevol benadert, maar stoort, wegjaagt, die harde woorden spreekt. Waarom treedt Jezus zo op? Wat maakt Hem zo boos? Het verhaal vertelt dat zijn leerlingen die er getuige van zijn, zijn handelen verbinden met  woorden uit een van de Psalmen: “de hartstocht voor mijn huis doet mij verteren” (Psalm 69:10). Hartstocht, passie, dat is wat Jezus drijft. Hartstocht, verbondenheid, liefde, geloof in God, die voor Hem “mijn Vader” is, of naar het eerste gebod die Ene God  die er voor Hem is, naast wie geen andere goden bestaan. Zijn gelóóf maakte Hem kwaad. Die hartstocht voor God bracht Hem naar Jeruzalem. Zoals vele joden wil Hij het joodse paasfeest - de herinnering aan de uittocht uit Egypte -  daar vieren, in de tempel, met in het midden de ark van het verbond, de symbolische woning van God. Maar Jezus ervaart het zo, dat Hij niet toekomt aan de ontmoeting met God, met wie Hij zich zo verbonden voelt, door al het gedoe in het tempelcomplex. Nu is het wel zo, dat al die handel er voor de gelovigen van die tijd er gewoon bij hoort en dat die met instemming van de bestuurders van de tempel plaats vindt.

Wie ooit in het Bijbels Museum de maquette van de tempel heeft gezien, weet dat om de kleine ruimte waar de ark van het verbond staat, het heilige der heiligen, eerst de ruimte is waar de diensten worden gehouden, inclusief het brengen van offers, maar dat daaromheen een grote ruimte is waar dieren worden verkocht die geofferd worden, waar mensen het gewone geld kunnen wisselen voor munten die je alleen in de tempel kunt gebruiken. Al die handel is toegestaan, hoort bij het tempelgebeuren. Dat kan wel zo zijn, maar Jezus stelt er vragen bij, Hij reageert fel, omdat het Hem stoort, omdat het Hem, maar ook – zo vindt Hij - andere gelovigen afleidt van de ontmoeting met God, van het ervaren dat God ons lief heeft, genadig is, van de bezinning op de vraag wat Hij van ons vraagt. Zijn verontwaardiging, zijn boosheid, zijn optreden heeft voor Jezus met zijn liefde voor, zijn geloof in God te maken. Het is daar de keerzijde van. Het doet mij denken aan een uitspraak van een van mijn hoogleraren die ik nooit vergeten ben, dat de boosheid van God, zijn optreden tegen mensen die het recht van “weduwen, wezen en vreemdelingen” vertreden, die onrecht doen, niet in strijd is met zijn liefde voor mensen, maar dat het de keerzijde van dezelfde medaille is, voortkomt uit die liefde voor mensen. Jezus´ handelen doet mij ook denken aan de wijze waarop Mozes de stenen tafelen stuk smeet toen Isarel danste om het gouden kalf. En aan hoe Luther de strijd met de kerkelijke autoriteiten over de aflaathandel aanging. Ja, de kerk leek toen ook zeer op een markthal.

Het optreden van Jezus, hoorden we,  bracht zijn leerlingen een Psalmwoord in herinnering. Ik denk zeker dat zij de hartstocht van Jezus, die zijn geloof kenmerkt, toen direct herkend hebben. Toch vermoed ik dat de herinnering aan dit Psalmwoord in werkelijkheid pas later is gekomen.  Dat heeft met de laatste woorden uit dat Psalmwoord te maken, dat die hartstocht “mij zal verteren”.  Na Jezus´ dood weten zij maar al te goed dat Jezus´ optreden in de tempel een belangrijke reden voor zijn veroordeling is geworden. En dat geldt temeer voor de woorden die Jezus spreekt als Hem om een toelichting op, een verantwoording van zijn handelen wordt gevraagd. De andere evangelieen plaatsen het hele gebeuren in de laatste dagen van Jezus, na zijn intocht in Jeruzalem op Palmzondag. En dan is direct duidelijk hoe zijn woorden tegen Hem worden gebruikt. Maar Johannes zet dit verhaal aan het begin van zijn evangelie, als de confrontatie van Jezus met de schriftgeleerden en joodse autoriteiten nog moet beginnen. Zij vragen Hem na zijn optreden op grond van welk gezag, welke autoriteit Hij meende zo te mogen optreden. Welk teken kun je daarvan geven?

Het is de tweede keer dat bij Johannes het woord “teken” voorkomt. Vlak hiervoor staat het verhaal over de bruiloft in Kana, waar vaten met water in wijn veanderden. Dat wordt zijn eerste teken genoemd, dat het geloof van zijn leerlingen versterkte en bij anderen verwondering opriep. Nu zegt Jezus: Ik kan een teken geven, nu jullie daarom vragen. “Breek deze tempel af en Ik zal hem in drie dagen weer oprichten.” Het onbegrip bij de autoriteiten is groot en eigenlijk ook wel te begrijpen. Hoe zou Jezus een tempel waaraan op dat moment al 46 jaar wordt gebouwd, in drie dagen kunnen opbouwen? Onmogelijk toch. En de gedachte aan een afbraak van de tempel – die Israel in de Babylonische tijd al een keer heeft meegemaakt – maakt de joodse autoriteiten ook verontwaardigd. Het is goed ons te realiseren dat Johannes zijn evangelie schreef toen de afbraak van de tempel door de Romeinen in het jaar 70 werkelijkheid was geworden en zoveel pijn deed.

Maar ook Jezus´ leerlingen zullen verbaasd hebben gestaan over zijn woorden. Ze werden erdoor in de war gebracht. Ze begrepen ze niet. Dat deden ze pas later, na zijn dood, liever nog nadat Hij, zoals zij het ervaren en beleden hebben, uit de doden was opgericht. Toen herinnerden zij zich Jezus´ woorden. Toen begrepen ze dat Jezus niet over dat tempelgebouw had gesproken, maar  over Zichzelf, dat Hij over zijn eigen lichaam als een tempel sprak, en zo in symbolische taal uitsprak hoe Hij zich verbonden wist met God. Dat in Hem God zijn tent, zijn tabernakel had opgeslagen en onder ons had gewoond. En ze begrepen toen pas zijn woorden over afbreken en – na drie dagen – weer opbouwen, oprichten. Hij sprak van de weg van afbraak, vernedering, kruis die Hij moest gaan, maar dat die zou uitlopen op zijn oprichting, zijn verhoging. En dat Hij aan die weg van vernedering en verhoging zijn autoriteit ontleent. Toen zijn leerlingen zo zijn woorden gingen verstaan, sterkte dat hen in hun geloof dat zijn dood niet het laatste woord was, dat Jezus voor hen en voor velen van betekenis zou blijven.  Maar vanzelfsprekend was het allerminst. Want in de tijd dat Johannes zijn evangelie schreef, was al duidelijk dat veel joden dit geloof niet konden delen.

Als wij ons in deze weken opnieuw bezinnen op ons geloof, wat kunnen de bijbelverhalen van vandaag daar dan aan bijdragen? Het brengt mij tot een aantal richtlijnen, leerpunten, die ik mee wil nemen, in mijn denken en handelen wil verwerken. Ik hoop dat u zich er in kunt herkennen, al zeg ik er tegelijkertijd bij: ze mogen aangevuld of weersproken worden.

Ik leer er uit dat ik mijn beeld van Jezus open moet houden, dat ik de verhalen uit de Bijbel kans moet geven mijn beeld van Jezus bij te stellen. En dat ik in mijn ontmoeting met anderen nog beter moet horen hoe zij Jezus ervaren, wat Hij voor hen betekent. En dat ik als dat heel anders is dan mijn beeld daar geen weerwoord op moeten geven, maar daarover na moet denken, misschien wel mijn beeld moet laten aanvullen, corrigeren.

Ik leer er uit dat boosheid, verontwaardiging hoort bij geloven. Dat je daar ook uiting aan moet geven tegenover mensen die de rechten van anderen schenden. Ik herken dat in het motto van onze diaconie: helpen onder protest. Het eerste waarvoor de diaconie zich voor inzet is het omzien naar mensen in nood, de werken van barmhartigheid. Maar ze laten ook protest horen tegen mensen en instituties, zoals de overheid, als mensenrechten worden vertreden. Afgelopen vrijdag  was er een grote delegatie van de landelijke Raad van Kerken in Amsterdam om zich te orienteren op de situatie van vluchtelingen zonder status en zonder papieren. Na een rondgang door de stad langs diverse opvanghuizen en kraakpanden waren zij begaan met de situatie van deze mensen, ook onder de indruk van de hulp die zij van veel mensen kregen. Maar het stimuleerde hen ook bij de overheid te protesteren voorzover een humanitaire ondergrens doorbroken wordt en te pleiten voor een opvang en begeleiding die ongedocumenteerden toekomstperspectief biedt.

Ik leer er uit hoe ook ik verstrikt kan raken in al dat gedoe in het kerkelijk leven. Ja, ook onder ons is er veel gedoe, in de vraag welke koers de kerk moet gaan, in hoe we de zaken in onze gemeente regelen, in theologische discussies, die op zich wel van belang zijn, maar ook steeds weer ons afleiden van waar de gemeente voor is, ons helpen in de verdieping en bezinning op ons geloof en hoe wij daar gestalte aan kunnen geven in ons handelen.

Ik leer er uit hoe goed het is mijn ogen op God te richten, Hem te zoeken in gebed en lofzang, in het horen naar zijn Woord en hoe Jezus dat heeft uitgedragen. En dan te mogen horen hoe dat ons zegt dat Gods oog op ons gericht is, dat Hij ons liefheeft, met ons begaan is, maar ons ook aanspreekt op onze verantwoordelijkheid voor de ander, die onze naaste is.
Als deze weken van bezinning mij, ons kan helpen van dat alles te leren, dan kunnen we straks met des te meer vreugde het Paasfeest vieren. Amen.